موشک هایپرسونیک چیست؟ نحوه عملکرد جنگ افزار مافوق صوت چگونه است؟

توسعه تسلیحات جدیدی با ترکیب سرعت بالا و قدرت مانور گسترده تحت عنوان «موشک هایپرسونیک» یا مافوق صوتی، به اولویت بسیاری از کشورهای سراسر دنیا تبدیل شده است.

در این مقاله از نجوافکت، نگاهی به فناوری موشک مافوق صوت، انواع جنگ افزار هایپرسونیک، کاربرد آنها در عملیات نظامی و چالش‌های مرتبط با این تسلیحات خواهیم داشت.

موشک هایپرسونیک چیست؟

قبل از اینکه به تعریف موشک هایپرسونیک بپردازیم، بیایید نگاه دقیق‎‌تری به معنای این کلمه بیندازیم.
هایپرسونیک (به انگلیسی: hypersonique) به معنی مافوق صوت است. اصولاً به هر جسمی که بسیار سریعتر از سرعت صوت حرکت کند، یعنی بیش از 1225 کیلومتر در ساعت از سطح دریا و 1067 کیلومتر در ساعت در 35 هزارپایی (که ارتفاع پرواز جت‌های مسافربری به حساب می‌آید)، هایپرسونیک گفته می‎‌شود. هواپیما‌های مسافربری با سرعتی کمتر از 966 کیلومتر در ساعت حرکت می‌کنند، اما سیستم‌های مافوق صوت با سرعت 5633 کیلومتر در ساعت (حدود 1.6 کیلومتر در ثانیه یا بیشتر) به پرواز درمی‎‌آیند.

هنوز تعریف دقیقی ارائه نشده که به صورت جهانی موردقبول باشد، اما موشک هایپرسونیک معمولاً به عنوان موشکی تعریف می‌شود که پرواز مافوق صوت پایدار را با مانور قابل توجهی ترکیب می‌کند و در عین حال، دقت هدف گیری بالایی دارد. این ویژگی‌ها باعث می‌شود تا شناسایی و رهگیری موشک‌های مافوق صوت نسبت به موشک‌های بالستیک سخت‌تر باشد و دفاع موشکی هدف را به چالش بکشد.

تاریخچه موشک هایپرسونیک

تاریخچه ساخت موشک هایپرسونیک، به دهه ۱۹۳۰ میلادی برمی‌گردد. در آن زمان، دانشمندان آلمانی طرحی برای یک موشک مافوق صوت را ارائه کردند که می‌توانست به سرعت‌های بیش از ۱ ماخ دست یابد. این طرح هرگز به مرحله تولید نرسید، اما زمینه‌ساز تحقیقات بعدی در زمینه انواع موشک هایپرسونیک شد.

در دهه ۱۹۶۰، ایالات متحده و شوروی به طور جدی شروع به توسعه موشک‌های مافوق صوت کردند. ایالات متحده روی جنگ افزارهای بالستیک تمرکز داشت، در حالی که شوروی روی نوع کروز کار می‌کرد.

در دهه ۱۹۷۰، به دلایل مختلفی از جمله هزینه‌های بالا و پیچیدگی فناوری‌های مورد نیاز تحقیقات در زمینه موشک‌های هایپرسونیک کند شد. اما در دهه ۱۹۹۰ تلاش‌ها برای تولید تسلیحات مافوق صوت مجدداً از سر گرفته شد. پیشرفت‌های حاصل شده در زمینه فناوری‌های مرتبط مانند مواد پیشرفته و موتورهای سوخت جامد، تأثیر زیادی روی موفقیت پروژه‌های هایپرسونیک داشت.

تکنولوژی جنگ افزار هایپرسونیک

موشک هایپرسونیک با سرعتی بیش از پنج برابر سرعت صوت که رسماً 5 ماخ یا حدود 6174 کیلومتر در ساعت باشد، حرکت می‌کند. با این شتاب، موشک بسیار سریعتر از جنگ افزار عادی به هدف برخورد خواهد کرد و به دلیل سرعت و مانور بالا، فرصت و امکان شناسایی و رهگیری آن وجود نخواهد داشت.

تکنولوژی پشت موشک‌های مافوق صوت شامل سیستم‌های پیشران با سرعت بالا و مواد پیشرفته ای می‌شود که قادر به مقاومت در برابر دماهای شدید هستند.

علم مواد یکی دیگر از جنبه‌های حیاتی در تولید جنگ‌ افزار هایپرسونیک به حساب می‌آید. موشک هایپرسونیک به دلیل اصطکاک با هوا، گرمای شدیدی تولید می‌کند. در نتیجه موشک‌ها باید با مواد پیشرفته ای ساخته شوند که تاب قرارگیری در معرض دمای بالا بدون تخریب را داشته باشند. این مواد شامل کامپوزیت‌های کربنی تقویت شده و آلیاژهایی با مقاومت دمایی بالا هستند که اغلب با سیستم‌های حفاظت حرارتی برای جلوگیری از شکست ساختاری، پوشش داده می‌شوند.

سرعت بالای ذاتی موشک‌های مافوق صوت، بازه‌های زمانی شناسایی، تصمیم‌گیری و تلاش‌های رهگیری را تا حد زیادی کاهش می‌دهد. این امر یک مزیت استراتژیک به شمار می‌آید. برخلاف مسیرهای منحنی و بلند موشک‌های بالستیک عادی، موشک هایپرسونیک یک مسیر پروازی با ارتفاع کم را در جو طی می‌کند. همین باعث دشواری در شناسایی و ردیابی آنها با سیستم‌های دفاع موشکی متعارف می‌شود. با توجه به این ویژگی های موشک هایپر سونیک، می‌توان این سلاح را یک جهش تکنولوژیکی مخرب بالقوه در قابلیت‌های نظامی دانست.

فرق موشک بالستیک و هایپرسونیک چیست؟

همانطور که گفتیم، هر جسمی که موفق شود با سرعتی بالاتر از سرعت صوت حرکت کند «هایپرسونیک» نامیده می‌شود. در ترمینولوژی تسلیحات و جنگ افزارها، عبارت هایپرسونیک لزوماً تفاوتی از لحاظ دامنه انفجار، هدف موشک، تکنیک لانچ و امثال آن بیان نمی‌شود. به عبارت دیگر، موشک بالستیکی که بتواند با سرعتی فرای صوت حرکت کند یک موشک هایپرسونیک خواهد بود.

موشک بالستیک، موشکی است که در مرحله اولیه پرواز (که اغلب مرحله تقویت یا boost نامیده می‌شود) نیروی محرکه تولید شده توسط سوخت می‌گیرد و بقیه مسیر را تحت تأثیر نیروی حرکتی اولیه و گرانش زمین طی می‌کند. اگر این موشک از اتمسفر خارج شود، تحت تأثیر نیروهای آیرودینامیکی قرار خواهد گرفت. نکته اصلی اینجاست که پرواز بالستیک یک پرواز با نیروی محرکه نیست. یعنی اگر سنگی را بردارید و پرتاب کنید، در مسیر بالستیکی حرکت خواهد کرد. دو نیروی اصلی که روی آن عمل می‌کنند، گرانش زمین و مقاومت آیرودینامیکی هستند.

با توجه به این توضیحات، موشک بالستیکی که بتواند با سرعتی مافوق صوت به پرواز دربیاید عملاً یک موشک هایپرسونیک است.

انواع جنگ‌ افزار هایپرسونیک

سه نوع مختلف از موشک هایپرسونیک وجود دارد: موشک‌های بالستیک، حامل گلایدر و موشک‌های کروز.

موشک هوایی-بالستیک

سامانه موشک هوایی-بالستیک مافوق صوت با استفاده از جنگنده شلیک می‌شود، به کمک راکت به سرعت مافوق صوت می‌رسد و سپس یک مسیر بالستیک (یعنی بدون نیروی محرکه پیشران) را دنبال می‌کند. سیستم کینژال که نیروهای روسیه برای حمله به اوکراین از آن استفاده کردند، از نوع موشک هوایی بالستیک به حساب می‎‌آید. این فناوری از حدود سال 1980 وجود داشته است.

حامل هایپرسونیک گلایدر (HGV)

HGV‌ها برای پرتاب روی تقویت کننده‌های موشک (مانند ICBM) نصب می‌شوند و ممکن است تا سرعت 20 ماخ یا بیشتر شتاب بگیرند. سپس گلایدر از تقویت کننده جدا می‌شود و قبل از شیرجه به سمت هدف، بدون نیروی پیشران در اتمسفر فوقانی در ارتفاعات 30-80 کیلومتری پرواز می‌کند. موشک هایپرسونیک گلایدر قادر است با مانور، از ضد موشک‎‌ها دوری کند و پیش بینی هدف را دشوار نماید.

سرعت و برد HGV به تقویت کننده پرتاب و طراحی موشک بستگی دارد. بسیاری از طرح‌های HGV از راکت‌های پرتاب بزرگ استفاده می‌کنند تا آن‌ها را به اتمسفر بالایی برسانند و برد طولانی‌تری به جنگ افزار بدهند.

موشک‌های کروز هایپرسونیک (HCM)

موشک‌های کروز معمولی در مسیرهای غیربالستیک و مسطح در ارتفاعات پایین پرواز می‌کنند تا شناسایی نشوند. بیشتر آنها کمتر از سرعت صوت حرکت می‌کنند و توسط دسته‌ای از موتورهای جت که از فن‌های چرخشی برای مکش هوا به داخل موتور استفاده می‌کنند، به حرکت در می‌آیند. سوخت با اکسیژن موجود در هوا مخلوط شده و برای ایجاد نیروی رانش مشتعل می‌شود.

معمولاً از موتورهای رم جت یا اسکرام جت برای رساندن HCMها به سرعت‌های مافوق صوت در ارتفاعات 20-40 کیلومتری استفاده می‌شود. رم جت‌ها و اسکرام جت‌ها هیچ قسمت متحرکی ندارند، ولی دارای یک دهانه قیفی شکل هستند که با حرکت HCM به جلو، هوا به داخل آن وارد می‌شود. برای عملیات، این نوع موشک‌های هایپرسونیک باید با سرعتی حدود 3 ماخ یا بالاتر حرکت کنند. از این رو HCM‌ها (برخلاف موشک‌های کروز معمولی) در ابتدا باید توسط تقویت کننده‌های کوچک موشک یا موتورهای جت که می‌توانند از حالت ساکن کار کنند، شتاب بگیرند.

یک رم جت HCM می‌تواند به حدود 6 ماخ برسد، اما اسکرم جت‌ها به سرعت بیش از 10 ماخ می‌رسند. اکثر طرح‌های HCM دارای برد زیر 2000 کیلومتر هستند.

کاربرد موشک هایپرسونیک

دلیل اصلی توسعه جنگ‌ افزار هایپرسونیک نسل بعدی در اکثر کشورها، این است که سرعت، مانورپذیری و مسیر پرواز غیرقابل پیش بینی، دفاع در برابر تسلیحات مافوق صوت را دشوار و حتی غیرممکن می‌کند. با تمام فعالیت‌های انجام شده در عرصه توسعه سلاح‌های مافوق صوت و دفاع در برابر آنها، ارزیابی تهدیدی که آنها برای امنیت جهانی و تعادل قدرت در مناطق ایجاد می‌کنند اهمیت زیادی دارد.

موشک هایپرسونیک با کلاهک‌های معمولی و غیرهسته ای در درجه اول برای اهداف ارزشمندی مانند ناو هواپیمابر مفید واقع می‌شود. توانایی از بین بردن چنین اهدافی می‌تواند تأثیر قابل توجهی بر نتیجه درگیری‌های بزرگ داشته باشد.

کاربردهای بالقوه موشک مافوق صوت در عملیات نظامی

نوع ماموریت‌هایی که یک موشک هایپرسونیک می‌تواند برای آن استفاده شود به نوع موشک (HGV یا HCM)، دامنه برد، سرعت، نوع کلاهک و سکوی پرتاب آن بستگی دارد. اگر به دلیل هزینه بالای توسعه و ساخت، تعداد موشک‎‌های موجود در مهمات کشور محدود شده باشد، به صورت انتخابی و طبق اولویت‌ها از این موشک استفاده خواهد شد.

به طور بالقوه، موشک هایپرسونیک برای اهداف زیر مورد استفاده قرار می‌گیرد.

◼ اهداف متحرکی که باید سریع هدف گرفته شوند: جنگ‌ افزار هایپرسونیک کوتاه برد، زمان پرواز بسیار کوتاهی دارد. به همین دلیل در زمان کمی به هدف می‌رسد و چارچوب واکنش دشمن را محدود می‌کند. برای هدف قرار دادن اهدافی با ارزش بالا، حساس به زمان یا متحرک (مانند ناوهای هواپیمابر یا وسایل نقلیه حمل و نقل) از موشک مافوق صوت استفاده می‌شود.

◼ حملات دقیق دوربرد: موشک‌های مافوق صوت را می‌توان برای حمله به اهداف دوردست با پدافند پیشرفته، مانند پایگاه‌های نظامی که قبلاً دسترسی به آن‌ها دشوارتر بود نیز استفاده کرد. این نوع موشک برای از کار انداختن بخشی از یک سیستم دفاع هوایی یا موشکی، مانند ایستگاه رادار، کارآمد خواهد بود. توانایی حمله از راه دور، به هدف فرصتی نمی‌دهد تا در برابر حملات گسترده‌تر با موشک‌های دیگر پدافند مؤثری داشته باشد یا ضدحمله انجام بدهد.

◼ افزایش بازدارندگی هسته‌ای: HGV‌های مجهز به کلاهک هسته‌ای که می‌توانند دفاع موشکی دشمن را دور بزنند، می‌توانند برای خنثی سازی حملات هسته‌ای مفید باشند. با این حال، اثربخشی سیستم‌های دفاعی و تأثیر بالقوه HGV‌های مجهز به سلاح هسته‌ای بر ثبات جهانی مورد بحث قرار دارد. برخی از سران معتقدند محدودیت‌های فیزیکی در عملکرد موشک‌های هایپرسونیک، مزایای آنها را کاهش می‌دهد. مثلاً سرعت HGV‌ها در هنگام شیرجه به دلیل مقاومت در برابر هوا، کاهش می‌یابد. این امر می‌تواند باعث آسیب پذیر شدن موشک‌های دوربرد شود و روی قدرت مانور HGVها اثر منفی بگذارد.

پیامدهای جنگ افزار هایپرسونیک برای‌ صلح و ثبات جهانی

تحلیلگران دفاعی در مورد پیامدهای بالقوه جنگ‌ افزار هایپرسونیک برای ثبات جهانی اختلاف نظر دارند. به گفته برخی میلیتاریست‌ها، تسلیحات هایپرسونیک می‌تواند به دلایل زیر ریسک برهم خوردن صلح جهانی را دربر داشته باشد.

◼ عدم شفاف سازی هدف: پیش‌بینی هدف موشک هایپرسونیک بسیار دشوار است و به طور بالقوه باعث می‌شود کشورها زمان کمتری برای ارزیابی تهدید و تصمیم‌گیری در مورد نحوه پاسخ داشته باشند. در سال 2017، یک تجزیه و تحلیل توسط RAND Corporation نشان داد غیرقابل پیش بینی بودن هدف‌گیری موشک‌های فراصوت این پتانسیل را دارد که تنش‌های بحرانی شدید و غیرضروری به وجود بیاورد.

◼ ابهام ماهیت کلاهک: تشخیص اینکه موشک شلیک شده از نوع متعارف است یا مجهز به کلاهک هسته ای، بسیار دشوار است. این ممکن است باعث شود یک موشک معمولی، با موشک هسته ای اشتباه گرفته شود و دولت دیگری در پاسخ، به حمله هسته‌ای رو بیاورد. البته این خطر تنها منحصر به موشک هایپرسونیک نمی‌شود و سایر جنگ افزارهای دوگانه نیز ممکن است چنین ابهاماتی ایجاد کنند.

◼ قابلیت حمله دقیق: موشک‌های هایپرسونیک متعارف پتانسیل کاربرد در سیستم‌های تسلیحات حمله سریع جهانی را دارند. ممکن است دولت‌ها با استفاده از این تکنولوژی، قادر به از کار انداختن پیشگیرانه نیروهای هسته‌ای دشمن باشند. این توانایی نگران کننده می‌تواند اثرگذاری ضدحمله‌ها را تضعیف کند و حتی منجر به گسترش آرسنال تسلیحات هسته‌ای در کشورها شود.

از سوی دیگر، برخی تحلیلگران اوصاف ذکر شده برای موشک هایپرسونیک را اغراق آمیز برشمرده ‌اند و معتقدند این موشک‌ها، تعادل استراتژیک بین کشورهای دارای سلاح هسته‌ای را تغییر نمی‌دهند. سامانه‌های دفاع موشکی طراحی‌شده برای محافظت در برابر موشک‌های بالستیک مجهز به سلاح هسته‌ای، ممکن است همیشه مؤثر نباشند. سامانه‌های کنونی نیز شاید نتوانند همزمان چندین جنگ افزار ICBM را متوقف کنند.

کشورهای مجهز به سلاح هسته‌ای بدون موشک‌های هایپرسونیک نیز می‌توانند به سامانه پدافند موشکی نفوذ کرده و در نتیجه حملات احتمالی را مهار کنند. برخی از تحلیلگران نتیجه می‌گیرند که موشک هایپرسونیک مجهز به کلاهک هسته‌ای، نسبت به سایر سیستم‌های هسته‌ای موجود برتری خاصی ندارند و سطح تهدید هردو به یک میزان است.

چه کشورهایی موشک هایپرسونیک دارند؟

در ادامه 4 کشور در دنیا که مجهز به موشک های هایپرسونیک هستند را معرفی خواهیم کرد.

1. چین

طبق گزارش‌ها، در سال 2020 چین موشک «DF-17» را با یک HGV مسلح متعارف رونمایی کرد. در سال 2021، گزارش‌هایی مبنی بر انجام دو آزمایش «سیستم بمباران مداری» در ارتش چین منتشر شد. در این پروژه، یک HGV با قابلیت حمل کلاهک هسته‌ای تست شد که پیش از فرود آمدن روی هدف، زمین را دور می‌زد. وزارت خارجه چین این موضوع را رد کرد و گفت که در حال آزمایش یک وسیله فضایی برای استفاده مجدد است. البته گزارش‌های دیگری در ارتباط با تولید موشک هایپرسونیک کروز در چین نیز وجود دارند که هنوز تایید یا رد نشده اند.

2. روسیه، دارنده قدرتمندترین موشک مافوق صوت

در برنامه تولید موشک هایپرسونیک آوانگارد روسیه، صحبت از یک HGV با قابلیت حمل کلاهک هسته‌ای به میان آمده است. به علاوه احتمال تولید موشک هایپرسونیک «Tsirkon» (یا زیرکان) در کنار سایر برنامه‌ها نیز وجود دارد.

موشک کینژال (Kh-47M2 Kinzhal) نیز از جمله جنگ افزارهای هایپرسونیک بالیستیک هوایی روسیه برشمرده شده است که توسط جنگنده‌هایی از جمله میگ 31K یا Su-34 حمل و شلیک می‌شود. البته میلیتاریست‌های چینی انتقادهایی به نوع شلیک و عملکرد این موشک داشته اند و کینژال را یک موشک هایپرسونیک حقیقی نمی‌دانند.

به گفته برخی از تحلیلگران، توانایی روسیه برای تولید تعداد زیادی موشک هایپرسونیک ممکن است با وجود تحریم‌های فعلی محدود شود.

3. ایالات متحده آمریکا

ایالات متحده فناوری جنگ‌ افزار هایپرسونیک را به عنوان بخشی از برنامه اعتصاب جهانی سریع متعارف مورد بررسی قرار داده است تا قابلیت حمله با دقت سریع را فراهم کند. تحقیق و توسعه گسترده، دامنه وسیع تری از تولید موشک هایپرسونیک (از جمله HCM‌ها) را شامل می‌شود. ایالات متحده در همکاری‌های بین المللی، از جمله در نمونه اولیه HCM SCIFiRE با استرالیا و AUKUS نیز فعال بوده است. وزارت دفاع ایالات متحده در سال 2020 اعلام کرد که تسلیحات مافوق صوت مجهز به کلاهک هسته‌ای جزو برنامه نبوده است.

4. فتاح 2، قدرتمندترین موشک هایپرسونیک ایران

در نوامبر 2023، ایران از نسخه ارتقا یافته فتاح-1 به نام موشک هایپرسونیک فتاح 2 رونمایی کرد. گفته می‌شود که فتاح 2 بردی تا 1500 کیلومتر (932 مایل) و سرعت 13 ماخ دارد. همچنین گفته می‌شود که قدرت مانور آن بالاتر از فتاح-1 است.

5. کره شمالی

در سال 2021، کره جنوبی گزارشی مبتنی بر احتمال لانچ شدن یک موشک هایپرسونیک از سوی کره شمالی منتشر کرد . به گفته ستاد مشترک کره جنوبی، این آزمایش حدود ساعت ۵:۳۰ صبح (۲۰:۳۰ به وقت گرینویچ روز سه شنبه) از منطقه اطراف پیونگ‌یانگ انجام شده بود. قطعات موشک تا فاصله ۲۵۰ کیلومتری از محل پرتاب در نزدیکی پایتخت کره شمالی در آب پراکنده شده بودند. خسارت چندانی در نتیجه این عملیات گزارش نشد، اما به گفته ستاد مشترک احتمالاً این موشک یک جنگ افزار هایپرسونیک با سوخت جامد بوده است.

در دوم آپریل امسال، کره جنوبی از نسخه دوم موشک هواسونگ – 21 معروف به Guam Killer (قاتل گوام) که یک موشک بالستیک برد متوسط پرده برداشت. آزمایش هواسونگ 16B بعد از سالها گزارش درباره تست تکنولوژی HGV (حامل گلایدر هایپرسونیک) به کار رفته، گام بزرگی برای کره شمالی در عرصه تولید جنگ افزارهای هایپرسونیک بود. حالا موشک هایپرسونیک کره شمالی، اولین موشک هایپرسونیک آرسنال این کشور است که از فناوری HGV برای یک جنگ افزار متوسط برد استفاده می‌کند. با استفاده از این تکنولوژی، سرعت مانور جانبی در خارج از اتمسفر چندین برابر شده و سرعت آن به بیش از 20 ماخ می‌رسد.

آیا یمن به فناوری هایپرسونیک دست پیدا کرده است؟

به گزارش خبرگزاری دولتی روسیه RIA Novosti، شورشیان حوثی یمن ادعایی درباره تست یک موشک بالستیک جدید مطرح کرده‌اند. این ادعا هنوز قابل تأیید نیست، اما می‌تواند توانایی این گروه شبه‌نظامی را برای نفوذ به سیستم‌های دفاع هوایی پیشرفته افزایش دهد. این گروه همچنین ادعا کرد که ممکن است حملات خود را به کشتی‌های تجاری در اقیانوس هند آغاز کند و بدین ترتیب عرصه جدیدی از عملیات را برای این درگیری رو به رشد باز کند. علاوه بر این، برخی کارشناسان معتقدند که طراحی موشک‌های جدیدی که اخیراً رونمایی شده است، شباهت‌هایی به فناوری موشک‌های بالستیک ایران دارد.

سخن آخر

رقابت کشورها در عرصه تولید موشک هایپرسونیک، می‌تواند مرزهای برتری فناوری نظامی را جابجا کند و تعادل قدرت‌های جهانی را به شدت تغییر دهد. موشک‌های مافوق صوت با سرعتی فراتر از 5 ماخ، وضعیت مکانیسم‌های دفاعی در سراسر جهان را به چالش می‌کشند. با کوتاه شدن زمان تصمیم گیری، روش‌های ردیابی متعارف نیز زیرسوال می‎‌روند. در یک کلام، جنگ افزار هایپرسونیک می‌تواند به طور بالقوه تعادل نظامی استراتژیک را تغییر دهد.

پیامدهای توسعه موشک هایپرسونیک بسیار عمیق است. این فناوری نه تنها فصل جدیدی را در طرح ریزی سریع حملات و پدافند به تصویر می‌کشد، بلکه نشان دهنده تغییر به سمت پارادایمی است که در آن، دفاع پیشگیرانه نسبت به حمله حیاتی‌تر می‌شود و در اولویت قرار می‌گیرد.

با پیشرفت این فناوری، جهان وارد دورانی می‌شود که در آن تسلیحات مافوق صوت تعریف جدیدی از پدافند و حمله مطرح می‌کنند، زمینه توسعه شیوه‌های دفاعی جدید را فراهم کرده و احتمالاً نوسانات شدیدی در امنیت بین المللی به وجود می‌آورند. هوشیاری مداوم، تلاش‌های امنیتی مشترک و دیپلماسی شفاف برای حفظ حس تعادل و جلوگیری از تشدید تنش‌هایی که می‌تواند ناشی از سوء تفاهم یا محاسبات نادرست در این دوران پرمخاطره باشد، حیاتی خواهد بود.

علمی و جهانفیزیک و فضا