اتحاد جماهیر شوروی: از تولد تا مرگ اتحاد جماهیر شوروی سابق

پس از سرنگونی سلطنت چند صد ساله رومانوف، روسیه از یک جنگ داخلی در سال 1921 به عنوان اتحاد جماهیر شوروی تازه تأسیس سر بر آورد. اولین دولت مارکسیست-کمونیست جهان به یکی از بزرگترین و قدرتمندترین کشورهای جهان تبدیل شد و تقریباً یک ششم سطح زمین را اشغال کرد. سرانجام سقوط و انحلال نهایی آن در سال 1991 رخ داد و پرونده اتحاد جماهیر شوروی سابق بسته شد.

جمهوری اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی یا (Union of Soviet Socialist Republics) USSR از 15 جمهوری تشکیل می‌شد: ارمنستان، آذربایجان، بلاروس، استونی، گرجستان، قزاقستان، قرقیزستان، لتونی، لیتوانی، مولداوی، روسیه، تاجیکستان، ترکمنستان، اوکراین و ازبکستان.

انقلاب روسیه و تولد اتحاد جماهیر شوروی سابق

ریشه تشکیل اتحاد جماهیر شوروی، به انقلاب روسیه در سال 1917 برمی‌گردد. انقلابیون چپ رادیکال، تزار نیکلاس دوم روسیه را سرنگون کردند و به قرن‌ها حکومت رومانوف پایان دادند. بلشویکی‌ها در سرزمینی که زمانی امپراتوری روسیه بود، یک دولت سوسیالیست تأسیس کردند.

جنگ داخلی طولانی و خونینی به دنبال تأسیس دولت سوسیالیست رخ داد. ارتش سرخ با حمایت دولت بلشویک، ارتش سفید را که نماینده گروه بزرگی از نیروهای متحد سست شامل سلطنت طلبان، سرمایه داران و حامیان سایر اشکال سوسیالیسم بود، شکست داد.

در دوره ای به نام وحشت سرخ، پلیس مخفی بلشویک – معروف به چِکا – کارزاری از اعدام‌های دسته جمعی را علیه حامیان رژیم تزاری و طبقات بالای روسیه ترتیب داد.

پیمانی در سال 1922 بین روسیه، اوکراین، بلاروس و کشورهای قفقاز جنوبی (گرجستان، ارمنستان و آذربایجان امروزی) اتحادیه جمهوری‌های سوسیالیستی شوروی را تشکیل داد. حزب کمونیست تازه تأسیس به رهبری ولادیمیر لنین، یک انقلابی مارکسیست، کنترل دولت را به دست گرفت. اتحاد جماهیر شوروی در اوج خود، 15 جمهوری سوسیالیستی شوروی را دربر می‌گرفت.

نقش ژوزف استالین در اتحاد جماهیر شوروی

ژوزف استالین، انقلابی گرجستانی، پس از مرگ لنین در سال 1924 به قدرت رسید. این دیکتاتور با یک سری از سیاست‌های وحشیانه که باعث کشته شدن میلیون‌ها شهروند خود شد، با سایه وحشتی که بر مردم افکنده بود حکومت کرد. استالین در طول سلطنت خود – که تا زمان مرگش در سال 1953 ادامه داشت – اتحاد جماهیر شوروی را از یک جامعه کشاورزی به یک ابرقدرت صنعتی و نظامی تبدیل کرد.

استالین مجموعه ای از برنامه‌های پنج ساله را برای تحریک رشد اقتصادی و تحول در اتحاد جماهیر شوروی سابق اجرا کرد. اولین برنامه پنج ساله، بر جمعی کردن کشاورزی و صنعتی شدن سریع متمرکز بود. تمرکز برنامه‌های پنج ساله بعدی نیز بر تولید تسلیحات و تقویت نظامی بودند.

در بین سال‌های 1928 و 1940، استالین برنامه جمعی سازی بخش کشاورزی را به اجرا گذاشت. دهقانان روستایی مجبور شدند به مزارع جمعی بپیوندند. کسانی که زمین یا دام داشتند از دارایی‌های خود محروم شدند. صدها هزار کشاورز با درآمد بالاتر که از آنها با نام کولاک یاد می‌شد، جمع آوری و اعدام شدند و اموال آنها مصادره شد.

کمونیست‌ها بر این باور بودند که ادغام مزارع تحت مالکیت فردی و تبدیل آنها به یک سری از مزارع جمعی بزرگ دولتی، بهره وری کشاورزی را افزایش می‌دهد. اما نتیجه کاملاً برعکس بود.

پاکسازی بزرگ

در میان سردرگمی و مقاومت در برابر جمعی سازی در روستاها، بهره‌وری کشاورزی کاهش یافت. این امر به کمبود شدید مواد غذایی منجر شد.

میلیون‌ها نفر در طول قحطی بزرگ 1932-1933 جان باختند. اتحاد جماهیر شوروی سال‌ها قحطی بزرگ را انکار می‌کرد و نتایج سرشماری سال 1937 را که می‌توانست میزان تلفات را آشکار کند، مخفی نگه می‌داشت.

قحطی اوکراین معروف به هولودومور، ترکیبی از کلمات اوکراینی برای «گرسنگی» و «مرگ آوری» است. بر اساس یک برآورد، قحطی اوکراین جان 3.9 میلیون نفر را گرفت. به عبارت دیگر، حدود 13 درصد از جمعیت در اثر این قحطی به کام مرگ کشیده شدند.

استالین می‌کوشید با ترساندن مقامات حزب کمونیست و افکار عمومی از طریق پلیس مخفی خود، تمام مخالفت‌های احتمالی علیه رهبری خود را از بین ببرد.

در طول اوج مبارزات تروریستی استالین، طی دوره ای بین سال‌های 1936 و 1938 که به پاکسازی بزرگ معروف بود، حدود ششصد هزار شهروند شوروی اعدام شدند. میلیون‌ها نفر دیگر تبعید شدند یا در اردوگاه‌های کار اجباری موسوم به گولاگ (Gulag) زندانی شدند.

نبرد استالینگراد

نبرد استالینگراد یکی از مهم ترین نبردهای جنگ جهانی دوم محسوب می‌شد که بین آلمان نازی و اتحاد جماهیر شوروی در شهر استالینگراد رخ داد. این شهر امروزه به نام ولگوگراد روسیه شناخته می شود. این نبرد اغلب به عنوان نقطه عطفی در جنگ در نظر گرفته می شود، چون آغازی برای سقوط آلمان نازی بود.

نبرد در 23 اوت 1942 آغاز شد. ارتش آلمان نازی طی یک حمله غافلگیرانه و گسترده به شهر حمله کرد. ارتش آلمان توسط مارشال فردریش پاولوس رهبری می شد که قبلاً اتحاد جماهیر شوروی را در نبرد مسکو شکست داده بود و مطمئن بود که می تواند به سرعت استالینگراد را نیز تصرف کند.

با این حال، مدافعان شوروی، به رهبری ژنرال واسیلی چویکوف، مصمم بودند که شهر را به هر قیمتی حفظ کنند. درگیری شدید بود و هر دو طرف متحمل خسارات سنگینی شدند. با وجود اینکه تعداد ارتش آلمان بسیار بیشتر بود، مدافعان شوروی توانستند به مدت پنج ماه در برابر آلمانی ها مقاومت کنند،.

این نبرد تا 23 نوامبر 1942 ادامه یافت و در نهایت، ارتش شوروی یک ضد حمله شدید را آغاز کرد. در این زمان، ارتش آلمان تعداد زیادی از نیروهای خود را از دست داده و نیروهای باقیمانده، خسته و کم تعداد بودند. ارتش شوروی تازه مجهز شده، یک هفته به نبرد شدید با آلمان ادامه داد. ارتش آلمان مجبور به عقب نشینی از رودخانه ولگا شد و ارتش شوروی در 23 نوامبر اعلام پیروزی کرد.

با وجود پیروزی شوروی در استالینگراد، این نبرد یک فاجعه انسانی ویرانگر به دنبال داشت و طی آن میلیون ها نفر کشته، زخمی و بی خانمان شدند. این نبرد پیامدهای ماندگاری نیز بر روند جنگ داشت. با شکست ارتش آلمان در استالینگراد، اتحاد جماهیر شوروی توانست در نهایت آلمان ها را به برلین براند.

شروع جنگ سرد

پس از تسلیم آلمان نازی در پایان جنگ جهانی دوم، اتحاد ناخوشایند بین اتحاد جماهیر شوروی سابق و ایالات متحده و بریتانیا که طی جنگ شکل گرفته بود شروع به فروپاشی کرد.

در سال 1948، اتحاد شوروی دولت‌های مایل به کمونیسم را در کشورهای شرق اروپا که طی جنگ از آلمان نازی آزاد شده بودند، مستقر کرده بود. از سوی دیگر، آمریکایی‌ها و انگلیسی‌ها از گسترش کمونیسم در اروپای غربی و سراسر جهان بیم داشتند.

در سال 1949، ایالات متحده، کانادا و متحدان اروپایی آنها سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) را تشکیل دادند. اتحاد بین کشورهای بلوک غرب یک نمایش قدرت سیاسی علیه اتحاد جماهیر شوروی و متحدانش بود.

در پاسخ به ناتو، اتحاد جماهیر شوروی در سال 1955 تحت اتحادی رقیب به نام پیمان ورشو، قدرت را در میان کشورهای بلوک شرق تثبیت کرد و جنگ سرد را آغاز نمود.

مبارزه قدرت در جنگ سرد – که در جبهه‌های سیاسی، اقتصادی و تبلیغاتی بین بلوک شرق و غرب به راه افتاد – تا سقوط اتحاد جماهیر شوروی سابق در سال 1991 به اشکال مختلف ادامه داشت.

خروشچف و استالین زدایی

پس از مرگ استالین در سال 1953، نیکیتا خروشچف به قدرت رسید. او در سال 1953 دبیر حزب کمونیست بود و در سال 1958 نخست وزیر شد. در دوران تصدی خروشچف، شوروی پرتنش ترین سال‌های جنگ سرد را به خود دید. او در سال 1962 بحران موشکی کوبا را با نصب سلاح‌های هسته‌ای در 90 مایلی سواحل فلوریدا در کوبا برانگیخت.

اما در داخل کشور، خروشچف یک سری اصلاحات سیاسی را آغاز کرد که شدت سرکوبگری در جامعه شوروی را کاهش داد. در این دوره که بعدها تحت عنوان استالین زدایی شناخته شد، خروشچف از استالین به دلیل دستگیری و تبعید مخالفان انتقاد کرد، و اقداماتی را برای بهبود شرایط زندگی انجام داد. بسیاری از زندانیان سیاسی را آزاد کرد، سانسور هنری را کاهش داد و اردوگاه‌های کار گولاگ را تعطیل کرد.

بدتر شدن روابط بین اتحاد جماهیر شوروی و چین همسایه و کمبود مواد غذایی در سراسر اتحاد جماهیر شوروی سابق، مشروعیت خروشچف را از نظر رهبری حزب کمونیست از بین برد. اعضای حزب سیاسی خود خروشچف در سال 1964 وی را از سمت خود برکنار کردند.

اسپوتنیک و برنامه فضایی شوروی

اتحاد جماهیر شوروی برنامه‌های موشکی و اکتشاف فضایی را در دهه 1930 به عنوان بخشی از دستور کار استالین برای ایجاد یک اقتصاد پیشرفته و صنعتی آغاز کرد. بسیاری از پروژه‌های اولیه، به ارتش شوروی وابسته بودند و محرمانه باقی ماندند. در دهه 1950، امور فضانوردی نیز به یک عرصه دراماتیک دیگر برای رقابت بین ابرقدرت‌های جهانی تبدیل شد.

در 4 اکتبر 1957، اتحاد جماهیر شوروی سابق به طور علنی اسپوتنیک 1 – اولین ماهواره مصنوعی تاریخ – را به مدار پایین زمین پرتاب کرد. موفقیت اسپوتنیک باعث شد آمریکایی‌ها از اینکه ایالات متحده از رقیب خود در جنگ سرد در فناوری عقب مانده است، ترس داشته باشند.

این “مسابقه فضایی” ادامه داشت. فاز بعدی در سال 1961 رخ داد؛ یعنی هنگامی که فضانورد USSR به نام یوری گاگارین، به عنوان اولین انسانی که در فضای خارج از جوّ زمین گام می‌نهاد شناخته شد. با این حرکت شوروی، فضای رقابتی داغ‌تر شد.

جان اف کندی، رئیس جمهور ایالات متحده، در پاسخ به شاهکار گاگارین، این ادعای جسورانه را مطرح کرد که ایالات متحده تا پایان دهه جاری، انسانی را به ماه خواهد فرستاد. ایالات متحده موفق شد به ادعای خود عمل کند و در 20 ژوئیه 1969، نیل آرمسترانگ فضانورد اولین کسی بود که بر روی ماه قدم گذاشت.

میخائیل گورباچف

میخائیل گورباچف، سیاستمدار قدیمی حزب کمونیست، در سال 1985 به قدرت رسید. اقتصاد راکد و سیستم سیاسی در حال فروپاشی روسیه، به گورباچف سپرده شد. او دو مجموعه سیاست را معرفی کرد که امیدوار بود سیستم سیاسی را اصلاح کند و به اتحاد جماهیر شوروی کمک کند تا به کشوری موفق تر و سازنده تر تبدیل شود. این سیاست‌ها را گلاسنوست و پرسترویکا می‌نامیدند.

طرح گلاسنوست گورباچف خواستار گشایش سیاسی بود و به محدودیت‌های شخصی مردم شوروی پرداخت. گلاسنوست آثار باقی مانده از سرکوب استالینیستی را از بین برد؛ از جمله ممنوعیت کتابها (مانند کتاب برنده جایزه نوبل اثر بوریس پاسترناک، “دکتر ژیواگو”) و پلیس مخفی بسیار منفور نیز منحل شد. البته KGB تا زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سابق در سال 1991، به طور کامل منحل نشد. روزنامه‌ها این اجاره را داشتند که از دولت انتقاد کنند و احزاب غیر از حزب کمونیست هم می‌توانستند در انتخابات شرکت کنند.

پرسترویکا در طرح گورباچف، برای بازسازی اقتصادی معرفی شد. در دوران پرسترویکا، اتحاد جماهیر شوروی به سوی یک سیستم ترکیبی کمونیستی-سرمایه داری که بسیار شبیه چین مدرن بود، حرکت کرد. کمیته سیاست گذاری حزب کمونیست، به نام دفتر سیاسی، همچنان هدایت اقتصاد را کنترل می‌کرد. با این حال، دولت به نیروهای بازار اجازه می‌داد تا برخی تصمیمات تولید و توسعه را تحت کنترل داشته باشند.

نقش اتحاد جماهیر شوروی در افغانستان

اتحاد جماهیر شوروی در سال 1979 در حمایت از دولت افغانستان که با شورش شورشیان روبرو بود، به افغانستان حمله کرد. تهاجم و اشغال افغانستان توسط نیروهای شوروی منجر به درگیری طولانی موسوم به جنگ شوروی و افغانستان شد که از سال 1979 تا 1989 ادامه یافت.

در طول حضور اتحاد جماهیر شوروی در افغانستان، این کشور شاهد خشونت و ویرانی شدید بود و بسیاری از غیرنظامیان افغان در نتیجه درگیری کشته یا آواره شدند. اقدامات نظامی اتحاد جماهیر شوروی در افغانستان به طور گسترده ای توسط جامعه جهانی مورد انتقاد قرار گرفت.

اتحاد جماهیر شوروی چگونه از هم پاشید؟

در طول دهه‌های 1960 و 1970، نخبگان حزب کمونیست به سرعت به ثروت و قدرت دست یافتند، آن هم در حالی که میلیون‌ها شهروند متوسط شوروی با گرسنگی و نداری درگیر بودند. تلاش اتحاد جماهیر شوروی سابق برای صنعتی سازی، به هر قیمتی منجر به کمبود مکرر مواد غذایی و کالاهای مصرفی شد. در سراسر دهه 1970 و 1980، صف کشیدن‌های طولانی برای دریافت نان یک پدیده رایج بود. شهروندان شوروی اغلب به نیازهای اولیه مانند لباس یا کفش نیز دسترسی نداشتند.

شکاف بین ثروت شدید دفتر سیاسی و فقر شهروندان شوروی باعث واکنش شدید جوانانی شد که برخلاف والدین خود، از پذیرش ایدئولوژی حزب کمونیست سرباز زدند. اتحاد جماهیر شوروی سابق با حملات خارجی به اقتصاد شوروی روبرو شد.

در دهه 1980، ایالات متحده تحت ریاست جمهوری رونالد ریگان، اقتصاد شوروی را از سایر نقاط جهان تحریم کرد و این امر، موجب شد تا طی چند دهه آن زمان، قیمت نفت به پایین ترین سطح برسد. هنگامی که درآمد نفت و گاز اتحاد جماهیر شوروی سابق به طور چشمگیری کاهش یافت، USSR به تدریج کنترل خود بر اروپای شرقی را از دست داد.

در همین حال، اصلاحات گورباچف دیر به ثمر نشست و بیش از اینکه از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سابق جلوگیری کند، به تسریع فروپاشی آن کمک کرد. از دست دادن کنترل بر مردم شوروی، باعث شد جنبش‌های استقلال‌طلب در اقمار شوروی اروپای شرقی جسارتی برای فعالیت پیدا کنند.

انقلاب سیاسی لهستان در سال 1989 جرقه انقلاب‌های دیگر را زد که عمدتاً مسالمت‌آمیز بودند. در سراسر کشورهای اروپای شرقی، انقلاب‌هایی شکل گرفتند و این جریان منجر به فروریختن دیوار برلین شد. در پایان سال 1989، اتحاد جماهیر شوروی از هم پاشید.

کودتای ناموفق تندروهای حزب کمونیست در آگوست 1991 با کاهش قدرت گورباچف همراه بود و نیروهای دموکراتیک به رهبری بوریس یلتسین، به خط مقدم سیاست روسیه سوق داده شدند. این روند، سرنوشت اتحاد جماهیر شوروی را رقم زد.

در 25 دسامبر، گورباچف از رهبری اتحاد جماهیر شوروی سابق استعفا داد. در ساعت 7:32 بعدازظهر، کمتر از نیم ساعت پس از پایان سخنرانی گورباچف، پرچم داس و چکش شوروی از محیط کرملین پایین کشیده شد تا پرچم سه رنگ قرمز، سفید و آبی قبل از انقلاب روسیه جایگزین آن شود. روسیه به کرسی دائمی اتحاد جماهیر شوروی در شورای امنیت سازمان ملل رسید و تمام سفارتخانه های شوروی، به «سفارت روسیه» تبدیل شدند. به مدت شش روز، تنها چیزی که از اتحاد جماهیر شوروی باقی مانده بود، نام آن بود. در نیمه شب 31 دسامبر 1991، اتحاد جماهیر شوروی رسماً منحل شد.

سخن آخر

اتحاد جماهیر شوروی (USSR) در سال 1922 با هدف متحد سازی کشورهای اسلاوی و در قالب دولتی کمونیست-سوسیالیست شکل گرفت. این اتحاد در نتیجه انقلاب بلشویکی 1917 شکل گرفته بود که منجر به سرنگونی امپراتوری روسیه و تأسیس جهان شد، شکل گرفت.

اتحاد جماهیر شوروی در طول عمر خود، توسط حزب کمونیست و به رهبری ولادیمیر لنین و بعداً ژوزف استالین اداره می‌شد. اتحاد جماهیر شوروی در طول تاریخ خود دستخوش تحولات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی عظیمی شد؛ از جمله صنعتی سازی سریع، ایجاد یک اقتصاد برنامه ریزی شده و ظهور ارتشی قدرتمند.

اتحاد جماهیر شوروی نقش مهمی در رویدادهای جهانی از جمله جنگ جهانی دوم، جنگ سرد و مسابقه فضانوردی با ایالات متحده داشت. با این حال، USSR در نهایت در سال 1991 و به دلیل ترکیبی از عوامل اقتصادی و سیاسی، از جمله شکست اقتصاد برنامه ریزی شده و ظهور جنبش های ملی گرایانه و استقلال طلبی در ملت‌های اتحاد جماهیر شوروی، فروپاشید.

شوروی علیرغم فروپاشی نهایی، به عنوان چهره ای مهم در تاریخ جهانی باقی مانده و تأثیری ماندگار بر جهان داشته است. میراث این اتحادیه، شامل تأسیس دولت های سوسیالیستی در سایر نقاط جهان، گسترش کمونیسم و غرب ستیزی و ظهور روسیه به عنوان یک قدرت بزرگ جهانی، همچنان در یادها باقیست.

سوالات متداول

مطالب مرتبط:

عملکرد بمب اتم چگونه است؟ | تاریخچه، انواع و مکانیسم عملکرد بمب های هسته ای بی رحم ترین پادشاهان جهان: 12 حاکم دیکتاتور و مستبد تاریخ را بشناسید ریشه‌ها، مسائل و راه‌حل های درگیری فلسطین و اسرائیل بزرگترین پروژه های عربستان سعودی: 10 مگاپروژه شاهزاده عربستان