بختک یا فلج خواب چیست؟ چطور از شر آن خلاص شویم؟َ

نیمه شب از خواب می‌پرید، همه جا تاریک است و چیزی دیده نمی‌شود. اما نکته ترسناک داستان اینجاست: نمی‌توانید حرکتی کنید یا سخنی بگویید. سفت و سخت درجا چسبیده‌اید، می‎کوشید حرف بزنید یا فریاد بزنید اما حس خفه کننده و فشاری سنگین شما را از این کار بازمی‌دارد. گویی هیولای بختک روی سینه شما نشسته و اسیرتان کرده باشد.

اگر این تجربه برای شما آشناست، باید بگوییم که اپیزودی از فلج خواب را تجربه کرده‌اید. با توجه به اعتقادات فراوان ما شرقی‌ها به وجود اجنه، حتماً شما نیز حکایت‌های سایه تاریک جنی که در هیئت عجوزه‌ای با ناخن‌های بلند روی فردی که خوابیده می‌نشیند را شنیده‌اید. اما واقعیت چیست؟ آیا این موجود کریه وجود دارد؟ فلج خواب چطور اتفاق می‌افتد؟ امروز در نجوافکت با نگاهی علمی به این قضیه خواهیم پرداخت.

بختک چیست و سراغ چه کسانی می‌رود؟

خب، پس داستان این جن کریهی که روی بدن می‎‌نشیند و باعث احساس خفگی و ناتوانی در حرکت می‌شود چیست؟ افراد مختلف، بختک را به شیوه‎های گوناگونی تجربه می‌کنند.

بعضی اشخاص به محض اینکه چشمانشان باز می‌شود، سایه سیاهی بدون چهره و شکل مشخص را می‌بینند که می‌کوشد خفه‌شان کند. برخی دیگر، بختک را به مانند عجوزه‌ای با چنگال‌های دراز و موهای کثیف توصیف می‌کنند. حتی هستند کسانی که اهریمن فلج خواب را در هیئت یکی از آشنایان متوفی خود دیده‌اند. بسته به فرهنگ غالب، افراد توصیف‌های مختلفی از بختک خواب می‌دهند.

در کانادا، بختک به طلسم شمن‌های بدخواه نسبت داده می‌شود. در فولکلور ژاپنی، این اهریمن یک لولوخورخوره انتقامجو است که به دشمنانش حمله می‌کند تا زمانی که خواب هستند آنها را خفه کند. در داستان‌های محلی برزیلی دیو فلج خواب به شکل زنی توصیف می‌شود که ناخن‌های بلندی دارد، روی سقف خلق خدا پرسه می‌زند و اگر ببیند کسی با شکم پر خوابیده به سمت او حمله ور می‌شود.

در افسانه‌های ایرانی، بختک یکی از کنیزان اسکندر کبیر است که به سبب یک نفرین، تا دنیا دنیاست در سایه‌ها می‌خزد. طبق افسانه در زمان حکومت اسکندر، کاسه‌ای آب حیات برای شاه پیشکش شد. کنیز او طمع کرد و مشتی از آب برداشت که بنوشد. اسکند به شدت خشمناک شد و با ضربه شمشیر، بینی کنیز را قطع کرد و انداخت. کنیز با گِل (و در برخی روایات با خمیر نان) برای خود بینی ساخت.

از آن زمان او به عنوان بختک یا دماغ گلی شناخته می‌شود. به محض اینکه ببیند کسی به پشت خوابیده، روی سینه او می‌پرد که وی را خفه کند. اگر کسی دست بیندازد و بینی او را از جا بکند، کنیز برای حفاظت از نیمچه آبروی باقیمانده‌اش دست از سر فرد برمی‌دارد و در ازای رها شدن بینی‌اش، وعده می‌دهد که جای گنجی را به او بنمایاند.

معمولاً درصدی از مردم در هر فرهنگ و هر سن و سالی فلج خواب را تجربه می‌کنند. به خصوص کسانی که شرایط زیر را داشته باشند:

• افراد دچار جت لگ؛
• کارکنانی که شیفت‌های شبانه دارند و الگوی خوابشان با ریتم طبیعی روز و شب منافات دارد؛
• افراد دچار استرس زیاد؛
• کسانی که به هر دلیلی دچار کمبود خواب باشند؛
• و کسانی که پیش از خواب کافئین یا غذای چرب مصرف می‌کنند.

آیا بختک واقعیت دارد؟

پاسخ کوتاه به سؤال این است: تا حدودی.

و اما پاسخ مفصل: خبری از جن و پری نیست، اما بختک از نظر علمی وجود دارد و تقریباً 20 درصد از مردم حداقل یک بار آن را تجربه می‎‌کنند و در این میان، 70 درصد نیز توهم‌های ترسناکی دارند. فلج خواب (به انگلیسی: Sleep Paralysis) یک پدیده نسبتاً رایج است و حتی مشاهده سایه‌های سیاه و اهریمن شکل در طی این پدیده هم طبیعی به حساب می‌آید. به این حالت، توهم نیمه بیداری یا نیمه خواب می‌‌گویند. اما تضمین می‌کنیم که پای جن، همزاد خشمگین یا مرد سایه‎‌ای در میان نیست.

فلج خواب از منظر علمی

انکار نمی‌کنیم که ابتلا به فلج خواب واقعاً ترسناک است، اما دلیل علمی که در پس آن وجود دارد شاید تا حدودی از ترس شما بکاهد.

علت حقیقی بروز این پدیده همچنان در دست بررسی است، اما طبق یافته‌های محققان می‌توان گفت که توهم در حالت خواب و بیداری زمانی رخ می‌دهد که بدن شما همچنان درحالت خواب باشد اما مغزتان ناگهان بیدار می‌شود. در این وضعیت، شما تقریباً هوشیار هستید اما کنترل بر بدن خود ندارید و به همین علت نمی‌توانید حرکت کنید یا سخنی بگویید. برای درک وضعیت بهتر است ابتدا به فرایند خواب نگاه دقیق‌تری بیندازیم.

زمانی که فردی به خواب می‌رود، بدن وی دو چرخه را می‌گذراند: خواب REM با حرکات سریع چشم، و خواب بدون حرکات سریع چشم یا NREM. در طی خواب REM، سطح فعالیت مغز بالاست و افزایش نامحسوسی در تنفس و فشار خون وجود دارد. رویاهای شفاف و پر از جزئیات (به خصوص کابوس‌ها) در این دوره از خواب رخ می‌دهند.

در مرحله REM، بدن وارد حالت فلج موقتی به نام اتونی می‌شود. این مکانیسم برای جلوگیری از آسیب دیدن بدن در اثر حرکات ناخودآگاه رخ می‌دهد. زمانی که فلج خواب روی دهد، مرز بین خواب و بیداری محو می‌شود. شخص همانطور که در آستانه خواب است، ناگهان نسبت به اطرافش هوشیاری پیدا می‌کند اما فلج طبیعی عضلانی همچنان تا چند دقیقه بعدی ادامه دارد. به عبارت دیگر فرد می‌تواند اطرافش را ببیند، نفس بکشد و فکر کند اما توان حرکت دادن بدن را ندارد.

در حین بروز بختک، علائمی مانند خفگی در خواب، سنگینی قفسه سینه در خواب یا توهم روی می‌دهند. در نتیجه فرد چیزهایی را می‌بیند یا می‌شنود که در واقعیت وجود ندارند. ممکن است این توهمات به صورت تصاوبر مبهم و ساده‌ای باشند یا جزئیات بیشتری داشته، مهاجم و همراه با احساس لمس شدن یا سایر اوهام حسی (شنیداری، بویایی و چشایی) پدیدار شوند.

به طور کلی توهم ناشی از بختک را می‌توان به صورت زیر دسته بندی نمود.

• توهمات متخاصم: فرد احساس می‌کند موجودی تهدیدکننده در محیط وجود دارد. اغلب این توهم در قالب یک جن، مرد سایه‌ای یا روح مردگان توصیف می‌شود که قصد آسیب زدن به فرد را دارد.
• توهم وستیبولار حرکتی: در این نوع توهم، فرد احساس می‌کند روحش از بدن جدا شده و به خودش می‎‌نگرد. ممکن است با احساس وحشت یا سرخوشی همراه باشد.
• توهم فشار روی سینه: این نوع، باعث می‌شود فرد احساس کند چیز سنگینی روی سینه وی فشار می‌آورد یا درحال خفه کردنش است.

چه مشکلاتی باعث بروز بختک می‌شوند؟

اغلب اوقات بختک زمانی روی می‌دهد که فرد دچار کمبود خواب باشد. رویداد فلج خواب در کسانی که بیماری یا اختلال سلامتی زمینه‌ای نداشته باشند، به ندرت روی می‌دهد.

به علاوه اختلالات دیگر مربوط به خواب مانند نارکولپسی، خواب زدگی بی‌دلیل و آپنه خواب نیز می‌توانند موجب بروز بختک شوند.

نارکولپسی یا میل شدید به خواب، حالت مزمنی است که در آن مغز فرد نمی‌تواند چرخه‌های خواب و بیداری را کنترل کند. حدود 70 درصد از افراد مبتلا به نارکولپسی، فلجی خواب را نیز تجربه می‌کنند.

خواب زدگی بی‌علت زمانی روی می‌دهد که شخص از خستگی شدیدی رنج می‌برد اما علت آن را نمی‌داند. طبق تحقیقات، حدس زده می‌شود که ریسک وقوع فلج خواب در این دسته بالا باشد.

آپنه خواب یا اختلال تنفس در خواب، در نتیجه انسداد مجاری تنفسی حین خواب روی می‌دهد. در افرادی که علاوه بر آپنه خواب در طی روز نیز از خوابالودگی رنج می‌برند، احتمال بروز بختک بالاست.

عوامل دیگری مانند سن، سطح بالای استرس یا آسیب بعد از حادثه (PTSD)، اختلال پانیک، جت لگ، افسردگی، سوء مصرف الکل و اختلالات سلامتی روان نیز در بروز این حالت اثر دارند. برخی داروهای خواب آور، ضد افسردگی و ضد روان پریشی که روند طبیعی خواب را تحت تأثیر قرار می‌دهند نیز ممکن است موجب بروز مشکل بختک شوند.

مکانیسم‌های مؤثر بر ایجاد فلج خواب

با اینکه علت اصلی بختک همچنان ناشناخته باقی مانده است، اما بسیاری از متخصصان بر این باورند که توهمات ناشی از فلج خواب در حین چرخه مختل شده‌ای از REM رخ می‌دهند. برای درک بیشتر و بهتر این مکانیسم، عواملی از جمله عملکرد هورمون‌ها و نورون‌های عصبی، الگوی تغییرات خواب و غریزه بقا در مغز بررسی شده اند. در نهایت نتایج شامل عوامل زیر هستند.

• ترشح سروتونین: ‌زمانی که شخص بیدار می‌شود، هورمون‌هایی مانند سروتونین خواب REM را سرکوب می‎‌کنند و آگاهی شخص نسبت به محیط اطرافش را افزایش می‌دهند. اما زمانی که فلج خواب روی بدهد، سروتونین درحالی تولید می‌شود که فرد همچنان درحالت REM به سر می‌برد. این امر باعث ایجاد توهم و بروز احساس ترس در فرد می‌گردد.
• اختلالات مغزی: اختلال عملکرد در بخش‌هایی از مغز که مسئولیت درک فرد از شخص خودش را بر عهده دارند، ممکن است موجب دیدن توهمات موجوداتی به شکل انسان شوند. این اختلال گاهی همراه با حرکات فانتومی (کاذب) هستند که برخی افراد در اندام‌هایشان احساس می‌کنند.
• چرخه‌های ترس و حمله عصبی: زمانی که شخص می‌فهمد قدرت حرکت ندارد اما ادراک محیط اطرافش هشدار تهدید به او می‌دهد، ممکن است ترس عادی موجب تریگر حمله عصبی یا پاسخ تدافعی شود. این امر به نوبه خود، موجب ترسناک‌تر شدن توهمات خواهد شد.

درمان بختک چیست؟

از آنجا که فلج خواب علت مشخصی ندارد، درمان آن نیز قطعی نخواهد بود. اما با رعایت نکات زیر می‌توانید ریسک بروز فلج خواب را کاهش بدهید.

حالا که می‌دانید دلیل بروز بختک، اجنه و شیاطین یا روح همسایه مرده‌تان نیست احتمالاً استرس کمتری دراین زمینه خواهید داشت. با این حال، می‌توانید با رعایت نکات زیر از دفعات ابتلا به فلج خواب تا حد ممکن جلوگیری نمایید.

• برنامه خواب سالم داشته باشید. هر روز در ساعت مشخصی به رختخواب بروید و از خواب بیدار شوید. سعی کنید هر شب 6 تا 8 ساعت بخوابید.
• روال قبل از خواب خود را بهبود ببخشید. با شکم پر نخوابید. از مصرف کافئین و الکل نزدیک به زمان خواب خودداری کنید. انجام کاری آرامش بخش قبل از خواب (مانند مطالعه کتاب یا گوش دادن به وایت نویز) هم می تواند به شما کمک کند تا خواب خوبی داشته باشید.
• به پشت نخوابید. فلج خواب زمانی که به پشت می‌خوابید بیشتر اتفاق می‌افتد، زیرا احتمال بیدار شدن شما از خروپف یا ابتلا به آپنه خواب بیشتر است، بنابراین وضعیت راحت دیگری را انتخاب کنید. اگر در خواب غلت می‌زنید، قرار دادن دو بالش سنگین در دوطرف می‌تواند از چرخیدن شما به پشت جلوگیری نماید.
• هر گونه شرایط زمینه ای را درمان کنید. استرس، اختلالات اضطرابی و سایر شرایط سلامت روانی می‌توانند در بروز دوره‌های مکرر فلج خواب نقش داشته باشند. درمان علت زمینه ای می تواند به پیشگیری از این دوره ها کمک کند.
• با پزشک خود در مورد داروهایی که مصرف می کنید صحبت کنید. عوارض جانبی برخی داروها می‌تواند منجر به مشکلات خواب شود، از جمله رویاهای واضح، کابوس، و فلج خواب. اگر اپیزودهای شما پس از شروع یک داروی جدید شروع شده یا افزایش یافته است یا فکر می‌کنید داروی شما ممکن است مقصر باشد، با پزشکتان مشورت نمایید
• از تکنیک های آرام سازی استفاده کنید. تنفس عمیق، مدیتیشن و یوگا تنها برخی از تکنیک‌های تمدد اعصاب هستند که می‌توانند به شما در کاهش استرس قبل از خواب کمک کنند تا استرس را از خود دور کنید.

بختک در اسلام

در اسلام، اهریمن فلج خواب به عنوان یک پدیده واقعی و نه صرفاً توهم یا کابوس شناخته می‌شود. از دیدگاه اسلام، بختک موجودی نامرئی است که می‌تواند بر روی انسان سوار شده و او را اذیت کند.

برخی از احادیث، بختک را جنّی می‌دانند که از نسل شیطان است و برای اذیت و آزار انسان‌ها بر روی آنها سوار می‌شود. در برخی دیگر از احادیث، از آن به عنوان نوعی بیماری یا عارضه جسمی و روحی معرفی شده است که می‌تواند بر اثر عوامل مختلفی مانند پرخوری، سوءهاضمه، کمبود خواب و اضطراب ایجاد شود.

در اسلام، برای مقابله با این مشکل راهکارهای مختلفی مانند خواندن دعا، اذکار و سوره‌های قرآن، وضو گرفتن قبل از خواب و پرهیز از پرخوری و سوءهاضمه توصیه شده است. همچنین، برخی از دعاها و طلسم‌ها نیز برای دفع این پدیده وجود دارد. در نهایت باوری که به فلج خواب دارید، به اعتقادات هرکسی بستگی خواهد داشت.

جمع بندی

بختک یا فلج خواب، پدیده‌ای شگفت‌انگیز و گاه ترسناک است که در مرز باریکی بین واقعیت و خیال رخ می‌دهد. این پدیده که از نظر علمی به عنوان فلج خواب شناخته می‌شود، حالتی است که فرد در آن به طور موقت در هنگام به خواب رفتن یا بیدار شدن، هوشیاری خود را به دست می‌آورد، اما قادر به حرکت یا صحبت کردن نیست.

تجربه فلجی در خواب می‌تواند همراه با توهمات بصری، شنوایی و لامسه‌ای باشد که گاه ماهیت ترسناکی دارند. این توهمات می‌توانند شامل دیدن سایه‌ها، شنیدن صداهای عجیب و غریب و احساس فشار بر روی قفسه سینه باشند.

علل دقیق این مسئله هنوز به طور کامل شناخته نشده است، اما عواملی مانند استرس، اضطراب، کمبود خواب و ناهنجاری‌های مختلف می‌توانند در بروز آن نقش داشته باشند. بختک می‌تواند تجربه‌ای ناخوشایند و ترسناک باشد، اما جای نگرانی نیست. این پدیده معمولاً کوتاه‌مدت است و به خودی خود برطرف می‌شود.

اگر به طور مکرر دچار این اختلال می‌شوید، لازم است به پزشک مراجعه کنید تا احتمال وجود هرگونه مشکل زمینه‌ای بررسی شود.

سؤالات متداول

مطالب مرتبط:

بهترین کشورها برای سفر در تابستان، ۱۰ کشور جذاب و پرطرفدار تابستانی لولو خورخوره ها در سراسر دنیا؛ با افسانه‌ هیولاهای خوفناک سراسر جهان آشنا شوید! خطرناک ترین حیوانات جهان + تصاویر 10 مضرات شبکه های اجتماعی؛ از آسیب شبکه های اجتماعی چه می دانید؟