لیست 9 آتشکده باستانی ایران و جهان | مهم‌ترین آتشگاه های دنیا کدامند؟

هر آتشکده ایران که معبدی در آئین زرتشت به حساب می‌آید، از دیرباز تا کنون نقشی مهم در زندگی ایرانیان داشته است. این مکان‌های مقدس نه تنها محل زیارتگاه های زرتشتیان بوده‌اند، بلکه کانون‌های فرهنگی و علمی نیز محسوب می‌شده‌اند.

با گذر زمان و فراز و نشیب‌های تاریخ، خیلی از مهمترین آتشکده های ایران تخریب و یا به ویرانه تبدیل شدند. با این وجود، تعدادی از آتش کده‌ها در ایران و دیگر نقاط جهان همچنان پابرجا هستند و به عنوان میراثی ارزشمند از فرهنگ و تاریخِ زرتشتیان، مورد احترام و حفاظت قرار دارند.

در این مقاله از نجوافکت، به معرفی برجسته‌ترین آتشکده‌های تاریخ ایران باستان می‌پردازیم. همچنین نگاهی به تاریخچه آتشگاه‌ها و نقش آنها در فرهنگ مردم خواهیم داشت.

فلسفه وجود آتشکده در ایران چیست؟

آتش و نور در دین زرتشتی، نمادهای جهانی تقدس و الوهیت هستند. ستایش و هیبت نور، به شکلی دیگر در بیشتر ادیان و اسطوره‌های فرهنگی (از پرومتئوس تا زرتشت و روایت‌های کتاب مقدس، از ستاره بیت لحم و جشن هندوی دیوالی) دیده می‌شود. پرستش نور الهی، به ویژه در دین زرتشتی که تأثیر شگرفی در رشد ادیان ابراهیمی داشته، مشهود است. در کتاب مقدس، تنها برخورد مستقیم با یهوه (خالق متعال) این است که خدا به عنوان نور الهی (یعنی آتش) بر بندگانش ظاهر می‌شود.

هر آتشکده (به انگلیسی: Fire Temple) که به عنوان آتروشان یا آگیاری نیز شناخته می‌شود، محل اصلی عبادت در میان زرتشتیان است که آتش را به عنوان نماد پاکی و روشنایی الهی مورد احترام قرار می‌دهند. در آیین زرتشتی، آتش همراه با آب پاک، عامل پاکی آیینی است. از این مواد برای تولید خاکستر سفید و تمیز برای مراسم تطهیر استفاده می‌شود و یکی از ویژگی‌های اصلی در آیین‌های زرتشتی است.

هنگامی که پیرو دین زرتشتی وارد آتش کده می‌شود، طبق سنت یک قطعه چوب صندل خشک (یا چوب‌های خوشبوی دیگر) را به آتش تقدیم می‌کند. این پیشکش هرگز مستقیماً انجام نمی‌شود، بلکه تحت مراقبت کاهن صورت می‌گیرد. کاهنی که برای جلوگیری از آلودن دود مقدس به نفس خود یک ماسک پارچه ای روی سوراخ‌های بینی و دهان دارد، با استفاده از یک انبر نقره چوب قربانی را در آتش قرار می‌دهد. سپس با ملاقه مخصوصی برای تقدیم خاکستر مقدس به فرد غیر روحانی استفاده می‌کند. فرد حاجت دار نیز آن را روی پیشانی و پلک‌هایش می‌مالد و ممکن است مقداری از آن را برای استفاده پس از مراسم عبادت، به خانه ببرد.

حضور در زیارتگاه های زرتشتیان به ویژه در جشن‌های فصلی و سال نو (نوروز) زیاد است.

تاریخچه تبدیل آتشکده به زیارتگاه های زرتشتیان

آیین زرتشتی آتش پرستی، بسیار جوان‌تر از خود آیین زرتشتی است و تقریباً همزمان با آیین ساخت پرستشگاه ظاهر می‌شود. اولین بار در قرن چهارم قبل از میلاد، اولین آثار ساخت نیایشگاه های باستانی ایران برای آتش مشاهده شد که تقریباً همزمان با معرفی آتار به عنوان الوهیت است. در اوستا هیچ کنایه‌ای از آیین آتش معبدی وجود ندارد و در زبان فارسی کهن واژه‌ای برای آن مشاهده نشده است. افزون بر آن، مورخان گمان می‌برند که آیین ساخت معبد برای آتش در تقابل با آیین‌ ساخت زیارتگاه (شکلی از عبادت بیگانه که از بابلی‌ها به ارث رسیده) تأسیس شده است. طبق این فرضیه، شاید هیچ خرابه‌ای از یک آتش کده واقعی از قبل از دوره اشکانی برجا نمانده باشد.

آیین آتش پرستی، یک اصلاح اعتقادی بود و در آیین زرتشتی اولیه وجود نداشت. در قدیمی ترین قسمت‌های آیین، این آتش اجاق است که با «همه کسانی که برای ایشان خوراک می‌پزد، صحبت می‌کند». چنین تعریفی با آتش مقدس سازگار نیست. طبق نوشته‌های برجا مانده از هرودوت نیز مشخص شده که در اواسط قرن پنجم قبل از میلاد مسیح، زرتشتیان زیر سقف آسمان پرستش می‌کردند و از تپه‌هایی بلند بالا می‌رفتند تا آتش مقدس خود را روشن کنند.

آتش بهرام؛ بالاترین درجه آتش در آتشکده های زرتشتیان

آتش بهرام (آتش پیروزی) بالاترین درجه آتشی است که در مهمترین آتشکده های ایران به عنوان شعله جاویدان قرار داده می‌شود. دو آتش درجه پایین دیگر زیارتگاه های زرتشتیان، شامل آتش آداران و زیر آداران آتش دادگاه هستند. برپایی و تقدیس آتش آتش بهرام مفصل ترین درجات آتش است.

این امر شامل جمع آوری 16 نوع مختلف آتش، از جمله رعد و برق، آتش حاصل از چراغ نوربخش، آتش کوره تدفین خاکستر مردگان، آتش کوره آهنگران و آتش گرم کننده خانه‌ها می‌شود. سپس هر یک از 16 آتش مشمول یک مراسم تطهیر می‌شود. یک گروه بزرگ از کاهنان برای مراسم تطهیر و تقدیس مورد نیاز خواهد بود و ممکن است در نهایت مراسم تا یک سال طول بکشد.

لغت شناسی نام آتشگاه د‌‎‌ر آیین زرتشتی

یکی از رایج‌ترین اصطلاحات برای آتش کده زرتشتی، «درب مهر» است. ریشه شناسی این اصطلاح، به آیین پرستش میترا نسبت داده می‌شود. این نام به این دلیل باقی مانده که در تمام آیین‌های اصلی، زرتشتیان بین طلوع خورشید و ظهر به پرستش میترا می‌پرداختند و ممکن است ریشه نام از «درب میترا» برگرفته شده باشد.

در میان زرتشتیان ایرانی امروزی، واژه درب مهر شامل کل محوطه آیینی می‌شود. این لغت به طور قابل توجهی رایج‌تر از «آتشکده» قدیمی‌تر است که اصطلاحی در زبان فارسی کلاسیک بوده و همراه با پیشینیان پارسی میانه‌اش (آتش-کاداگ، -مان، و -خانگ) معنای «خانه آتش» می‌دهد.

اصطلاح درب مهر در هند نیز رایج است، البته با معنایی کمی متفاوت. تا قرن هفدهم، اودوادا تنها مکان در شبه قاره هند بود که آتش معبد آن به طور مداوم روشن نگه داشته می‌شد. هر یک از زیارتگاه‌های دیگر ساختمان کوچکی داشتند که در آن مراسم تشریفاتی انجام می‌شد و کاهنان هر زمان که لازم بود، آتش آن را از اخگرهایی که از آتش اجاق خود حمل می‌کردند روشن می‌نمودند. پارسیان چنین بنای بی تقدیس را یا درب مهر یا آگیاری می‌نامیدند. دومی کلمه زبان گجراتی به معنای «خانه آتش» است و بنابراین ترجمه تحت اللفظی آتشکده به حساب می‌آید.

بقایای باستانی آتشکده‌ها

قدیمی‌ترین بقایای معبد زرتشتیان ایران، مربوط به خرابه‌های باقیمانده در کوه خواجه می‌شود که در نزدیکی دریاچه هامون سیستان وجود دارد. تنها آثاری از پی و نقشه زمین باقی مانده و احتمالاً قدمتش به قرن سوم یا چهارم قبل از میلاد می‌رسد. این آتشکده در دوران اشکانیان ( 250 پیش از میلاد تا 226 پس از میلاد) بازسازی شد و در زمان ساسانیان (226 تا 650 پس از میلاد) گسترش یافت.

ویژگی بارز آتش کده ساسانی، محراب گنبدی آن بود که در آن محراب آتش قرار داشت. این محراب همیشه دارای پلان مربعی شکل بود که در هر گوشه آن ستونی قرار داشت و وزن گنبد را تحمل می‌کرد.

ویرانه‌های مکان‌های مقدس زرتشتیان در نقاط مختلف امپراتوری سابق ساسانیان، بیشتر در جنوب غربی (فارس، کرمان و عیلام) یافت شده اند اما بزرگترین و چشمگیرترین آنها معابد آدور گوشناسپ در ماد صغیر است. بسیاری از خرابه‌های بیشتر به‌عنوان بقایای آتش کده‌های زرتشتی شناخته می‌شوند. حتی زمانی که هدف آنها ظاهراً سکولار بوده یا بقایای معبدی از آیین‌های پرستشگاه باشند.

مهمترین آتشکده های ایران و جهان

1. آتش کده پارسی، سِکُندِرآباد

آتشکده پارسی محل عبادت پارسیان هند به حساب می‌آید. این معبد در جاده MG در سکندرآباد، تلانگانا واقع گردیده و اعتقاد بر این است که در سپتامبر 1847 تقدیس شده است. این معبد توسط دو برادر مهرجی، دو تاجر پارسی که در سکوندرآباد ساکن شده بودند، ساخته شد. این مجموعه علاوه بر یکی از آتشگاه های باستانی ایران باستان، دارای ساختمان‌های مسکونی و تجاری نیز می‌باشد. جمعیت پارسی در شهرهای دوقلوی حیدرآباد و سکندرآباد دومین جمعیت هند در خارج از بمبئی به حساب می‌آیند.

2. منار، فیروزآباد

منار (به معنای ستون) یا مناره که در منابع اسلامی قرون وسطایی به زبان عربی با نام تربال (طربال) ثبت شده، یک سازه منحصر به فرد، مارپیچ و برج مانند بود که در مرکز این زیارتگاه ساخته شده بود. امروزه فقط بخش مرکزی این بنا باقی مانده است.

3. آتش کده بهرام، یزد

آتشکده یزد که همچنین به نام یزد آتش بهرام شناحته می‌شود، یکی از مشهورترین آتشگاه های ایران است. آتش بهرام به معنای «آتش پیروز» متعلق به سال 470 میلادی است. این زیارتگاه یکی از 9 آتش بهرام باقیمانده از دوران ایران باستان است که زرتشتیان از 400 سال قبل از میلاد مسیح تا به امروز، در محضر آن پرستش انجام داده‌اند. هشت آتش بهرام دیگر در هند واقع شده اند. به گفته آقا رستم نوشیروان بلیوانی از شریف آباد، انجمن نصیری (مقامات منتخب زرتشتی) امکان بازدید از آتش بهرام یزد را در دهه 1960 برای روی بازدیدکنندگان غیر زرتشتی فراهم کرد.

4. آتشگاه زرتشتی آتش بهرام در اودوادا، گجرات، هند

اودوادا آتش بهرام که به نام ایران شاه، «پادشاه ایران» هم شناخته می‌شود، معبدی در اودوادا، گجرات در ساحل غربی هند است. این معبد، یکی از هشت زیارتگاه های زرتشتیان در خاک هندوستان به شمار می‌آید. آتش بهرام یکی از قدیمی ترین آتشگاه‌های هند است که قدمت آن به قرن هشتم می‌رسد و نشان دهنده پیوند تاریخی فرهنگی و مذهبی با ایران است. معبد فعلی در سال 1742 توسط دینشاو دورابجی میستری از بمبئی ساخته شد. بنای معبد بزرگ ساخته شده و به خوبی تزئین شده و شامل تالار دستورجی کویاجی میرزا و یک موزه می‌شود. دسترسی به تالار اصلی معبد از طریق یک پلکان دو بخشی ممکن است. زائران زرتشتی از اقصی نقاط هند، پاکستان، ایران و سرتاسر جهان برای بازدید از آتشگاه های باستانی ایران به این محل سفر می‌کنند.

5. آتشگاه باندیان

آتشگاه بندیان یک محوطه باستانی در شهرستان درگز، استان خراسان رضوی، ایران، در نزدیکی شهر قرون وسطایی آبیورد است و یکی از مشهورترین آتشگاه های ایران به حساب می‌آید. کاوش‌های اولیه برای کشف بقایای گرانبهای هنر و معماری ایران پیش از اسلام، با کشف بنای باندیان مربوط به دوره ساسانی (224-651 پس از میلاد) به نتیجه رسید.

6. آتش کده نِکرِسی

آتشگاه نکرسی یک مجموعه باستان‌شناسی در منطقه کاختی در شرق گرجستان است که بخشی از محوطه وسیع‌تر نکرسی به حساب می‌آید. بنای کاوش‌شده، که تنها به‌صورت تکه‌ای در سطح پایه حفظ شده و به‌عنوان آتشگاه زرتشتی، خورشید معبد یا نیایشگاه مانوی شناخته می‌شود. این مجموعه که در قرن دوم یا سوم ساخته شده، در قرن پنجم ویران گردیده. درحال حاضر این سایت در فهرست آثار فرهنگی غیرمنقول با اهمیت ملی گرجستان ثبت شده است

7. آتش کده آذرفرنبغ

آتش کده آذرفرنبغ یکی از سه آتشگاه اصلی دوران ساسانیان به حساب می‌آید که بیش از 1500 سال پیش بنا شده است. این محل در میان زیارتگاه های زرتشتیان اهمیت فراوانی داشته و مختص موبدان به شمار می‌رفته است.

آتشکده آذرفرنبغ در 20 متری مسیر کاریان از دهستان هرم در استان فارس قرار دارد. طبق رکوردهای پهلوی، هزینه ساخت این آتشگاه چیزی بالغ بر 30 هزار دینار خرج برداشته است. البته امروزه آثار چندانی از این آتشگاه برجا نمانده و بخش اعظم آن فروریخته است.

8. آتشگاه آذر برزین‌مهر

یکی از مهم ترین مکان‌ های مقدس زرتشتیان، آتش کده آذربرزین مهر است که دومین زیارتگاه مهم در میان سه آتشکده کلیدی در دوران ساسانیان معرفی می‌شود. این آتش کده در کوه ریوند خراسان واقع شده و  از قدمتی بالای 14 قرن برخوردار است. این سایت تا قبل از ویرانی، یکی از آتش کده های معروف ایران و محل نگهداری آتش بهرام به حساب می‌آمده است.

در شاهنامه چندین بار از این آتش تحت عنوان مهر برزین، مهر و برزین یاد شده و نماد صلابت معرفی می‌شود.

9. آتش کده تخت سلیمان

آتشکده تخت سلیمان،معروف به آتشگاه تخت سلیمان،یکی از مهمترین و قدیمی ترین آتش کده های ایران است. این زیارتگاه در استان آذربایجان غربی و در 25 کیلومتری شمال شرقی تخت سلیمان واقع شده و آخرین مورد از سه آتش کده مهم ساسانی به حساب می‌آید.

تاریخ دقیق بنای این آتشگاه مشخص نیست، اما برخی از کارشناسان آن را به دوران ساسانیان نسبت می‌دهند. برخی دیگر از کارشناسان معتقدند که این زیارتگاه در دوران هخامنشیان بنا شده است. در طول تاریخ، این زیارتگاه بارها مورد بازسازی و مرمت قرار گرفته و آخرین مرمت اساسی زیارتگاه تخت سلیمان در سال 1380 انجام شده است.

این آتشگاه از دو بخش اصلی تشکیل شده است و شامل محل نگهداری آتش و تالار نیایش می‌شود. محل نگهداری آتش در یک فضای مربع شکل و در مرکز زیارتگاه قرار داشته است. تالار نیایش در جبهه شمالی قرار گرفته و مکانی برای نیایش و عبادت مومنان فراهم می‌آورد.

جمع بندی

آتشکده ها به عناون ابنیه‌ای سترگ و باشکوه، مأمنِ آتشِ مقدس، و نمادی از رمز و رازِ جاودانگیِ نور برشمرده می‌شوند. در دلِ تاریخ، زیارتگاه های زرتشتیان نه تنها مکانی برای نیایش و ستایش اهورامزدا، خدای یگانه در آیین زرتشت، بودند، بلکه به عنوان مراکز فرهنگی، علمی و اجتماعی نیز نقشی بسزا ایفا می‌کردند.

آتش در باور زرتشتیان، نمادی از پاکی، روشنایی و خردِ الهی است. شعله‌های فروزان در مهمترین آتشکده های ایران، تجلی گاهِ اهورامزدا و انوارِ مینوی او در جهانِ خاکی بودند. زرتشتیان با برافروختن و پاسداری از آتش، به حفظِ نظم و تعادلِ جهان و مبارزه با تاریکی و اهریمن می‌پرداختند.

بازدید از این زیارتگاه ها، فرصتی مغتنم برای آشنایی با فرهنگ و تاریخِ پربارِ زرتشتیان است. در این مکان‌های مقدس، می‌توان عظمت و شکوهِ معماریِ گذشته را نظاره کرد، با فلسفه و آموزه‌های زرتشت آشنا شد و از رمز و رازِ آتشِ مقدس در این آیینِ باستانی آگاه شد.

تا به حال از آتشکده‌های معروف ایران و جهان دیدن کرده اید؟ ما مشتاق شنیدن تجربه‌های ارزشمند شما هستیم!

سؤالات متداول

مطالب مرتبط:

مجموعه ای بی ‌نظیر از بهترین فیلم های برد پیت؛ آثار فراموش نشدنی برد پیت کدامند؟ برترین خواننده های زن خارجی | خوش صدا ترین خواننده های زن خارجی کدامند؟ بهترین مانگاها | جذاب ترین مانگاهای قرن که باید قبل از مرگ بخوانید بهترین خواننده های راک جهان | با 10 بهترین خواننده های راک خارجی آشنا شوید! بهترین انیمه های 2023 | بهترین انیمه های ۲۰۲۳ که نباید از دست بدهید بهترین بازی های کامپیوتری کدامند؟ | 15 بازی برتر PC در قرن 21 بهترین انیمه های ترسناک | 10 انیمه ترسناکی که شما را از خواب می اندازند! 20 تا از بهترین بازی های گوشی | بهترین بازی های موبایل برای اندروید و آیفون