چهارشنبه سوری؛ تاریخچه و رسوم رقص شعله‌ها در آخرین چهارشنبه سال

یکی از خاطرات مشترک همه ما ایرانیان، آتش‎‌بازی‌های هیجان انگیز و پرش از روی گل‌های سرخ شعله‌ها در آخرین چهارشنبه سال یعنی چهارشنبه سوری است. شاید شما نیز هرسال از روی شعله‌ها می‌پرید و آرزوی تندرستی برای خود و عزیزانتان دارید.

گاهی شادی و خوشی این شب، جلوه خطرناکی نیز به خودش می‌گیرد. اما خانواده‌های اصیل ایرانی، حسابی به اصول پایبند هستند. این شب را در کنار یکدیگر جشن می‌گیرند، از بودن کنار هم لذت می‌برند و احتمالاً ماهی پلو هم نوش جان می‌کنند.

امروز در نجوافکت نگاهی عمیق‌تر به جشن چهارشنبه سوری خواهیم داشت. به علاوه به تاریخچه، رسوم سنتی و فلسفه این جشن آتشین و سرزنده می‌پردازیم.

چهارشنبه سوری، جشن آتشین ایرانیان کی برگزار می‌شود؟

چهارشنبه سوری، جشن باستانی ایرانی که قدمت آن به ۱۷۰۰ پیش از میلاد مسیح بازمی‌گردد، ریشه در آیین زرتشت دارد و نماد پیروزی نور بر تاریکی و پاکی بر پلیدی است.

جشن آتش یا چهارشنبه سوری در آخرین چهارشنبه‌ی سال گاهشمار جلالی (که مصادف با آمدن بهار است) برگزار می‌شود. مردم با روشن کردن آتش و استقبال از نور، امید به سلامتی و خوشبختی در سال جدید را زنده می‌کنند. این جشن باستانی علاوه ببر ایران در آذربایجان، عراق، افغانستان، تاجیکستان و ترکیه برگزار می‌شود.

تاریخچه و فلسفه جشن چهارشنبه سوری

چهارشنبه سوری، یکی از جشن‌های ایرانی است که در عصر آخرین سه‌شنبه‌ی سال با آداب و رسوم ویژه‌ای برگزار می‌شود. در مورد معنی «سور» در این ترکیب، نظرات متفاوتی وجود دارد. برخی پژوهشگران آن را به معنای «جشن» می‌دانند، در حالی که برخی دیگر آن را با واژه‌ی پهلوی «سوریک» به معنی «سرخ» مرتبط می‌دانند که نمادی از سرخی آتش یا سلامتی و شادابی فرد است. این تفسیر با کاربرد اصطلاح «چهارشنبه‌ی سرخی» در اصفهان نیز تأیید می‌شود.

چهارشنبه سوری در مناطق مختلف ایران با نام‌های متفاوتی شناخته می‌شود، از جمله «گول گول چهارشنبه» در گیلان، «چهارشنبه‌ی کوله» در کردستان، «چهارشنبه‌ی سرخی» در اصفهان و «کوله چهارشنبه» در قزوین. با وجود عناصر مشترک، هر منطقه چهارشنبه سوری را با آداب و رسوم خاص خود جشن می‌گیرد.

چهارشنبه سوری از کجا آمده است؟

ریشه‌های دقیق چهارشنبه‌سوری نامشخص است و مورد تفسیر و پژوهش‌های مختلفی قرار گرفته است. در اینجا به برخی از تعاریف و یافته‌های پژوهشی اشاره می‌کنیم:

• برخی بر این باورند که در ایران باستان، جشنی به نام «سور» در پایان هر ماه برگزار می‌شده است.
• گروهی دیگر معتقدند که چنین مراسمی به طور دقیق پیش از اسلام وجود نداشته و احتمالا نسخه‌ای تغییر یافته از یک آیین کهن‌تر مانند جشن سده یا گاهنبارها بوده است.
• برخی پژوهشگران بر این باورند که اسلام در تقویت این مراسم نقش داشته؛ اعراب روز چهارشنبه را نحس می‌دانستند و همین امر، ایرانیان را بر آن می‌داشت تا با برگزاری جشن، این نحسی را دفع کنند.
• عده‌ای دیگر بر این عقیده‌اند که در ایران زرتشتی، هنگامی که گاهشماری به درستی تنظیم شد، سال نو مصادف با روز سه‌شنبه بود؛ نیمی از آن در سال گذشته و نیم دیگر در سال جدید قرار می‌گرفت. از این رو مردم در این روز جشن می‌گرفتند و به مرور زمان، این رسم در تاریخ ایران نهادینه شد.

فلسفه برگزاری چهارشنبه سوری

چهارشنبه سوری را می‌توان پیش درآمدی برای جشن نوروز و جشنی برای پایان روزهای سرد دانست. در این جشن، مردم با پریدن از روی آتش به طور نمادین بیماری‌ها و بدبختی‌ها را دور می‌ریزند و اجازه می‌دهند تا در آتش بسوزند. در مقابل، آن‌ها برای شروع سال جدید، گرما و انرژی آتش را خوش یمن می‌دانند و از اخگرهای سوزان انرژی می‌گیرند.

چهارشنبه سوری در شاهنامه

از دیگر سنت‌های چهارشنبه‌سوری در ایران، شاهنامه‌خوانی و قصه‌گویی در کنار آتش است که معمولا در شب چهارشنبه‌سوری توسط بزرگان خانواده انجام می‌گيرد. در این دورهمی‌ها، افراد ماهر به موسیقی نیز با سازهای خود به نواختن می‌پرداختند و اشعاری در وصف نوروز و آمدن بهار می‌خواندند. این سنت در جشن‌های دیگری مانند شب یلدا نیز رواج دارد و به طور کلی، جزء لاینفک سنت‌های باستانی ایرانی به شمار می‌رود.

ردپای چهارشنبه‌سوری را می‌توان در شاهنامه پیدا کرد. برخی از پژوهشگران، گذر سیاوش از آتش برای اثبات بی‌گناهی‌اش را منشأ اصلی چهارشنبه‌سوری می‌دانند.

سیاوش که در دام عشق و وسوسه‌ی سودابه، نامادری‌اش گرفتار شده است، به دستور پدرش کی‌کاووس، برای اثبات بی‌گناهی خود از هفت گذرگاه آتشین عبور می‌کند. بدین ترتیب، سیاوش در آخرین سه‌شنبه‌ی سال، سالم از آتش بیرون می‌آید و کی‌کاووس از آن روز به مدت سه روز (از چهارشنبه تا جمعه) جشن ملی برپا می‌کند و مردم در سراسر کشور به جشن و پایکوبی می‌پردازند.

از آن پس، هر سال ایرانیان در شب‌های سه‌شنبه به یاد پاکی سیاوش، از روی آتش می‌پرند و این روز را گرامی می‌دارند.

آداب و رسوم جشن چهارشنبه سوری

جوانان دیروز و امروز، در این جشن از روی آتش می‌پرند و با خواندن اشعاری برای خود و عزیزانشان طلب سلامتی و شادابی می‌کنند. چهارشنبه سوری سنتی زنده است که با آمیختن میراث فرهنگی با شادی همگانی، به جشنی پرشور تبدیل شده است.

جشن چهارشنبه سوری علاوه بر آتش‌بازی، با رسوم دیگری نیز همراه است. مراسم «قاشق زنی» با کوبیدن بر کاسه، قابلمه و سایر ظروف فلزی برای دور کردن بدی‌ها و نحسی‌های سال گذشته هم از جمله‌ی این رسوم به حساب می‌آید. همچنین در این شب، شاهد برگزاری مراسم آتش‌بازی، رقص‌های دسته‌جمعی در سطح شهر و فروش انواع خوراکی‌های خیابانی هستیم که همگی فضایی شاد و فستیوال طور به وجود می‌آورند. در ادامه نگاهی به متداول‌ترین رسوم چهارشنبه سوری خواهیم انداخت.

پریدن از روی آتش، رایج ترین رسم چهارشنبه سوری

این کار، نمادین‌ترین رسم چهارشنبه‌سوری است. مردم از روی آتش می‌پرند و با خواندن جمله‌ی «زردی من از تو، سرخی تو از من» که به معنای «بیماری و ناخوشی‌ام را به تو می‌دهم و سرخی و سلامتی‌ات را می‌گیرم» آرزوی سلامتی و تندرستی می‌کنند. این عمل نمادی از دور ریختن بیماری‌ها و بدبختی‌ها و جذب گرما، انرژی و سلامتی است.

جشن چهارشنبه سوری با پریدن از روی آتش به پایان نمی‌رسد. ایرانیان اعتقاد دارند که آتش را نباید خاموش کرد. در عوض بعد از اینکه خود به خود خاموش شد، بوته‌های سوخته و خاکستر را باید با خاک انداز جمع کرده و در گوشه و کنار معابر ریخت تا خوش یمنی آن، نحسی و بیماری را از بین ببرد. کسی که خاکسترها را می‌ریزد، هنگام بازگشت با صدای بلند در خانه‌ها را می‌زند و این گفتگو را با افراد داخل خانه آغاز می‌کند.

– کیست؟
+ منم.
– از کجا می‌آیی؟
+ از عروسی.
– چی آوردی؟
+ سلامتی.
سپس مردم در را برای او باز می‌کنند تا سلامتی را برای سال نو به خانه بیاورد. بر اساس این سنت، ایرانیان باور داشتند که بیماری و غم از بین می‌رود و به جای آن، سلامتی و خوشبختی حاکم خواهد شد.

قاشق‌زنی

کودکان و گاهی بزرگسالان، چادر یا پارچه‌ای به سر می‌اندازند و مانند اشباح، صورتشان را می‌پوشانند. بعد به صورت گروهی درب خانه‌ همسایه‌ها را می‌زنند و با قاشق به قابلمه یا سینی ضربه می‌زنند. این رسم شباهت‌هایی به رسم شیرینی گرفتن در جشن هالووین دارد. در ازای قاشق‌زنی، از صاحبخانه آجیل، شیرینی یا مبلغ کمی پول می‌گیرند. این سنت نمادی از دور کردن بدی‌ها و نحسی آخرین چهارشنبه‌ی سال است.

در گذشته همچنین گفته می‌شد که اگر کسی در خانه بیمار داشت، در طی جشن چهارشنبه سوری قاشق‌زنی می‌کرد تا سلامتی را برای فرد بیمار طلب کند. در نهایت، شیرینی‌هایی که از همسایه‌ها جمع می‌شد به بیمار داده می‌شد تا به امید بهبودی بخورد. از طرف دیگر، در برخی شهرها اعتقادی وجود داشت که اگر بیمار یا مسافری در خانه داشتند، چیزی به قاشق‌زن‌ها نمی‌دادند، زیرا بر این باور بودند که دادن شیرینی به قاشق‌زن‌ها برای بیمار یا فرد مسافر آن‌ها بدشگون است.

برخی گفته‌اند که سنت قاشق‌زنی ریشه در باورهای زرتشتی دارد. طبق اوستا، از پنج روز آخر سال تا پنجمین روز فروردین، اهورامزدا دوزخ را خالی می‌کند و ارواح آزاد می‌شوند. ارواح نیک در رستاخیز پایان سال، در میان زندگان بازگشته و به صورت ناشناس، با صورت پوشیده، به خانه بازماندگان سر می‌زنند. زندگان به یادبود و برکت به این ارواح هدایایی می‌دهند. قاشق‌زنی در اصل نوعی زبان بدن برای این ارواح است که به جای زبان گفتاری، از ضربه قاشق استفاده می‌کنند.

حاجی فیروز و جشن چهارشنبه سوری

حاجی فیروز، شخصیتی دوست‌داشتنی و جدایی‌ناپذیر از جشن چهارشنبه سوری است که با لباس‌های رنگارنگ، صورت سیاه و دایره زنگی، شور و نشاط را به این جشن باستانی می‌بخشد. ریشه و تاریخچه‌ی دقیق حاجی فیروز به طور قطع مشخص نیست، اما برخی معتقدند که او نمادی از زایش و تولد دوباره در بهار است. حاجی فیروز با رقص و آواز و خواندن ترانه‌های مخصوص چهارشنبه سوری، به مردم نوید آمدن بهار و سال نو را می‌دهد.

فالگوش ایستادن

مردم در این شب به بیرون می‌روند و به صحبت‌های دیگران گوش می‌دهند تا با تعبیر آن‌ها، فال و پیشگویی برای آینده‌ی خود بگیرند. این رسم بر این باور استوار است که نیروهای ماورایی موجود در چهارشنبه‌سوری می‌توانند سرنوشت فرد را آشکار کنند.

استفاده از مواد محترقه

هرچند استفاده از مواد محترقه و آتش‌بازی، جزئی از سنت‌های کهن چهارشنبه‌سوری محسوب نمی‌شود، اما در سال‌های اخیر رواج یافته و به شور و حال این جشن می‌افزاید. با این حال، به دلیل مسائل ایمنی، از این کار اغلب نهی می‌شود اما همچنان بچه‌ها از ترقه بازی و روشن کردن فشفشه و منور لذت می‌برند.

کوزه شکنی

در بسیاری از شهرهای ایران، مردم پس از پریدن از روی آتش، اقدام به شکستن کوزه می‌کنند. ریشه‌ی این رسم احتمالا به این باور بازمی‌گردد که بدشانسی‌ها درون کوزه جای می‌گیرند و شکستن آن، نحسی و بداقبالی را دور می‌کند.

اما داستان کوزه به اینجا ختم نمی‌شود. گاهی اوقات در مراسم چهارشنبه سوری، فال‌گویی هم با استفاده از کوزه انجام می‌گرفت. یک کوزه آبی را زیر ناودان و رو به قبله قرار می‌دادند و اعضای خانواده با نیت و آرزو، چیزی درون کوزه می‌انداختند. صبح چهارشنبه‌سوری دور کوزه جمع می‌شدند و فردی چند تکه کاغذ که روی آن‌ها اشعاری از حافظ نوشته شده بود، درون کوزه می‌انداخت. بعد از شکستن کوزه، دختری کم‌سن یکی از فال‌های داخل کوزه را بیرون می‌آورد و به این ترتیب، فال خود و دیگران را از روی تفأل به اشعار حافظ مشخص می‌کرد. این سنتِ استفاده از شعر، به‌ویژه اشعار حافظ، نشان‌دهنده‌ی اهمیت عمیق شعر در فرهنگ ایرانی است. در ایران از شعر اغلب برای تامل معنوی، فال‌گویی و یافتن راهنمایی برای آینده استفاده می‌شود.

این آداب و رسوم نه تنها جنبه‌ی سرگرمی و شادی دارند، بلکه ریشه در باورهای عمیق فرهنگی و معنوی مردم ایران دارند و نمادی از دور ریختن کهنگی‌ها و استقبال از تازگی و نو شدن هستند.

خوراکی‌های چهارشنبه سوری

خوراکی‌های چهارشنبه سوری، بخش جدایی‌ناپذیر این جشن باستانی هستند و هر کدام حامل پیامی خاص و مملو از طعم و خاطره محسوب می‌شوند. در این شب، سفره‌ای رنگین از خوراکی‌های متنوع، نمادی از برکت، شادکامی و آرزوی نیک برای سال نو است.

• آجیل چهارشنبه سوری: آجیل، از اصلی‌ترین خوراکی‌های این شب است که تنوع و رنگ‌های آن، نمادی از شادکامی، سلامتی و برکت در سال نو می‌باشد. هر کدام از اجزای آجیل، خواص خود را دارند. به عنوان مثال، پسته نماد خنده، بادام نماد سلامتی، فندق نماد هوش و گردو نماد برکت و فراوانی است.
• کشمش و سنجد: کشمش و سنجد، نمادی از شیرینی و تلخی زندگی هستند که در کنار یکدیگر، طعم زندگی را به ارمغان می‌آورند. کشمش، نمادی از شیرینی و کامروایی و سنجد، نمادی از تلخی و سختی‌های زندگی است.
• سبزی پلو با ماهی: این غذای سنتی، نمادی از تازگی، سرزندگی و برکت در سال نو است. سبزی پلو، نمادی از سبزی و شادابی طبیعت در بهار و ماهی، نمادی از برکت و رزق و روزی به حساب می‌آید.
•  آش رشته: این آش سنتی، نمادی از نذری و برکت است که در بسیاری از نقاط ایران در شب چهارشنبه سوری پخته می‌شود. رشته‌های آش، نمادی از طول عمر و گره‌های آن، نمادی از مشکلات و سختی‌های زندگی هستند که با توسل به خداوند، گشوده خواهند شد.

جمع بندی

چهارشنبه سوری، جشنی باستانی و پرشور است که در آستانه‌ی نوروز، شور و شوق و نوید زندگی دوباره را به ارمغان می‌آورد. ریشه‌های این جشن در اعماق فرهنگ ایرانی نهفته است و با گذر زمان، با آداب و رسوم مختلفی درآمیخته شده است. از پریدن از روی آتش و قاشق‌زنی تا فال‌گوش و خوردن آجیل، هر یک از سنت‌های چهارشنبه‌سوری، حامل پیامی از امید، شادمانی و رهایی از غم و اندوه است.

در شب جشن چهارشنبه سوری، تاریکی به روشنایی، سرما به گرما و سکوت به نغمه‌ی شادی تبدیل می‌شود. مردم با برپایی آتش، آرزوهای خود را به آسمان می‌فرستند و با عبور از آتش، از ناملایمات و بیماری‌ها رهایی می‌طلبند. شور و نشاط این جشن، تجلی‌گر همبستگی و انسجام ایرانیان است که در آستانه‌ی سال نو، با امید به آینده‌ای روشن، در کنار یکدیگر گرد می‌آیند.

چهارشنبه‌سوری، فرصتی برای تجدید قوا و آغاز دوباره است. در این شب، با خانه‌تکانی و پختن غذاهای سنتی، فضایی شاد و دلنشین برای استقبال از نوروز مهیا می‌شود. سنت‌های این جشن، نسل به نسل منتقل شده و به عنوان گنجینه‌ای ارزشمند، هویت و فرهنگ ایرانی را حفظ و تداوم می‌بخشند.

برای شما یک چهارشنبه سوری لذتبخش و هیجان انگیز، سالی پر از امید و شادابی آرزومندیم!

سؤالات متداول

مطالب مرتبط:

برترین خواننده های زن خارجی | خوش صدا ترین خواننده های زن خارجی کدامند؟ بهترین مانگاها | جذاب ترین مانگاهای قرن که باید قبل از مرگ بخوانید بهترین خواننده های راک جهان | با 10 بهترین خواننده های راک خارجی آشنا شوید! بهترین انیمه های 2023 | بهترین انیمه های ۲۰۲۳ که نباید از دست بدهید بهترین بازی های کامپیوتری کدامند؟ | 15 بازی برتر PC در قرن 21 بهترین انیمه های ترسناک | 10 انیمه ترسناکی که شما را از خواب می اندازند! 10 ربات برتر تبدیل متن به ویدیو با هوش مصنوعی بهترین انیمه های روانشناختی | انیمه های روانشناختی که نباید از دست بدهید